Wat is wijsheid?
Tijdens het nadenken over de wijsheden die de sterrenhemel ons te bieden heeft, stelde ik me de meer fundamentele vraag: wat is wijsheid eigenlijk precies? Natuurlijk gaan we weer bij de grote denkers te rade.
Het grootste filosofische cliché is natuurlijk de opmerking van Socrates: “De enige wijsheid die echt telt is weten dat je niets weet.” Twijfel dus. “Twijfel is de oorsprong van wijsheid”, zegt de Afrikaans-Romeinse filosoof Augustinus van Hippo. Daar is iets voor te zeggen. In ieder geval sta je met deze houding van twijfel open voor nieuwe ideeën, en blijf je vragen stellen.
De Griekse dichter Homerus schreef in zijn legendarische werk De Odyssee: “Hoe gevoelig voor twijfel, hoe voorzichtig, zijn de wijzen.” Dat is volgens de Franse filosoof Pierre Abélard nuttig, die zegt immers: “Voortdurend en veelvuldig vragen stellen is de eerste sleutel tot wijsheid, want twijfel leidt tot onderzoek en onderzoek brengt ons tot de waarheid.”
Hier wordt wijsheid nog grofweg als synoniem voor kennis gebruikt. Het is echter nog maar de vraag of deze twee echt synoniemen zijn. De geniale Duitse filosoof Immanuel Kant maakte een onderscheid, en zei: “Wetenschap is georganiseerde kennis, wijsheid is georganiseerd leven.” De Britse schrijfster Alice Bailey zegt iets vergelijkbaars: “Wijsheid is de wetenschap van de geest, zoals kennis de wetenschap van de materie is.”
Wijsheid dus als praktische levenservaring, weten hoe te reageren op wat het leven je brengt. Zoals bekend komt wijsheid met de jaren. In de Bijbel wordt in Job 32:7 gezegd: “Laat de ouderdom spreken, laat de jaren hun wijsheid verkondigen.” De Engelse dichter Edward Young onderstreept dat met zijn woorden: “De wijze man is de oude man.” Ook Homerus sprak erover in zijn werk De Odyssee: “In jeugd en schoonheid is wijsheid maar zeldzaam.”
Dat betekent niet dat we als jongeren niet kunnen leren van mensen die deze levenservaring en wijsheid al hebben opgedaan. We kunnen veel leren van de grote denkers, en vooral, van onze ouders. Wijsheid is de grootste erfenis die je van je ouders kunt krijgen, en het zou zonde zijn om hun goede adviezen te verspillen. “Hij verwerft op een gelukkige manier wijsheid, die het verkrijgt door de ervaring van een ander”, zei de Romeinse toneelschrijver Titus Maccius Plautus. Ook André Hazes zong erover in zijn lied Kleine jongen: “Als jij dan later groot bent, dan is je vader er misschien niet meer. Vertel dan aan je eigen kinderen, de wijze lessen van je ouweheer.”
Laten we even teruggaan naar wijsheid uit levenservaring. Veel grote denkers zijn ervan overtuigd dat wijsheid een product is van pijn en zorgen. “Ze zeggen dat verdriet ons wijs maakt”, zei de Engelse dichter Alfred Tennyson. Wijsheid vanuit pijn, hoe werkt dat precies? De Amerikaanse toneelschrijver John Patrick legt het uit. “Pijn zet de mens aan het denken, het denken maakt de mens wijs, en wijsheid maakt het leven draaglijk.”
Volgens Prediker 1:18 in de Bijbel werkt het ook andersom, dus zorgt wijsheid voor pijn. Daar wordt gezegd: “Want wie veel wijsheid heeft, heeft veel verdriet. En wie kennis vermeerdert, vermeerdert smart.” Ik stel voor dat we daar niet in meegaan, want wanneer we wijsheid zien als het aannemen van de overtuigingen die je optimaal van de goede dingen van het leven laten genieten, en die pijn uit vervelende dingen kunnen beperken, dan gaat deze zin niet op.
We hebben grofweg vastgesteld wat wijsheid is, en dat het nastrevenswaardig is. Laten we dan nu op zoek gaan naar concrete kenmerken van wijze personen; waarin verschillen ze van andere personen? Zoals zo vaak weet mijn grote inspiratiebron op het gebied van praktische filosofie raad: de Brits-Zwitserse filosoof Alain de Botton. Hij is de auteur van meerdere bestsellers en opende vestigingen van The School of Life in meerdere landen. Ook brengt hij als een van de beste sprekers ter wereld wereldwijd mensen emotionele intelligentie bij, door de ideeën van de grote denkers toegankelijk en geestig aan te bieden.
De Botton onderscheidt tien concrete dimensies van wijsheid, die het begrip uit de ongrijpbaarheid van het abstracte trekken.
Realisme. Ben realistisch over de complexiteit van alles wat je onderneemt. Het starten van een onderneming, het hebben van een relatie, etcetera. Dit realisme hoeft je hoop en je ambitie niet weg te nemen. Het biedt je standvastigheid en de kalmte die je nodig hebt om problemen het hoofd te bieden.
Dankbaarheid. Met de complexiteit en de pijn van het bestaan in je achterhoofd sta je optimaal open voor kleine momenten van schoonheid en kalmte, waar anderen misschien voorbij hollen. Een heerlijk zonnetje, een mooie bloem of een gelukkig kind, als je beseft hoe moeilijk het leven kan zijn, geniet je van schoonheid wanneer je het tegenkomt.
Dwaasheid. Realiseer je hoe absurd het bestaan kan zijn; hoe absurd je verlangens, strevingen, stemmingswisselingen, wanen en seksuele fantasieën kunnen zijn. Accepteer dat je volwassenheid een schaduw van irrationaliteit bij zich draagt. Schaam je er niet voor, maar zie er de humor van in. Lach om het gat tussen je nobele plannen en de soms absurde werkelijkheid.
Beleefdheid. Weet hoe moeilijk het is om mensen te beïnvloeden. Ben niet te direct, zegt De Botton. Confrontatie leidt vaak tot conflict, en daar wordt niemand beter van. Probeer iemand niet direct op andere gedachten te brengen als je het qua bijvoorbeeld politiek of opvoeding niet met hem of haar eens bent. Dit lukt als je je bewust bent van hoe anders de wereld er door andermans ogen uitziet.
Zelfacceptatie. Accepteer dat er een gat is tussen je ideale zelf en je ware zelf. Accepteer je gebreken en je beperkingen. Schaam je er niet voor en doe je niet anders voor dan je bent.
Vergevingsgezindheid. Ben ook over anderen realistisch, en erken de druk die op anderen staat om hun eigen belangen na te streven. Vat het niet te persoonlijk op als iemand met je botst, of als jij met iemand botst. Vind niemand slecht of gemeen, maar zie het als een logisch gevolg van een wereld met botsende ego’s. Het leven is voor iedereen moeilijk, en als je dit weet, dan kan je begrip opbrengen voor andermans gedrag. Dit een mooi voorbeeld van de relatie tussen pijn en wijsheid waar we het eerder over hadden.
Veerkracht. Heb een duidelijk idee van wat je echt nodig hebt om te overleven. Bedenk wat er allemaal mis kan gaan zonder dat je leven onleefbaar wordt. Zie de voordelen van geld, status en relaties, maar weet dat er een moment kan komen waarop je deze moet opgeven, en dat je dan nog steeds gelukkig kan zijn.
Jaloezie. Hier hebben we het in deel 3 al over gehad. Denk goed na over de redenen dat jij iets niet hebt bereikt, en de ander wel. Erken de rol van geluk en leg je neer bij de manier waarop dat over de wereld verdeeld. En, denk niet in termen van falen en succes. Realiseer je bijvoorbeeld dat materieel succes niet iemands volledige leven verandert. Onze vaak gelijkblijvende persoonlijkheid speelt een veel grotere rol.
Spijt. We beginnen ons leven met de hoop alles in één keer goed te doen, maar fouten horen bij het leven. Iedereen maakt fouten. Perfectionisme is een illusie en spijt is onvermijdelijk. We kunnen spijt verminderen door in te zien hoe normaal fouten zijn. Mensen kunnen niet in de toekomst kijken en maken dus fouten, punt.
Kalmte. Een wijs persoon weet dat beroering en verwarring altijd op de loer ligt, en geniet daarom van elk moment van kalmte. Een dag zonder pijn en stress kan worden gevierd, en een ietwat saaie dag is niet zo’n drama, het kan veel erger.
Het was een ingewikkeld onderwerp vandaag, wijsheid. Volgens mij gaat het om het snappen van de spelregels van het bestaan, gaat het om het hebben van de praktische en emotionele intelligentie om te genieten van de zegeningen van het bestaan, en de uitdagingen goed het hoofd te bieden. Zo kun je voor jezelf een fijn leven leiden en een positieve invloed hebben op de mensen om je heen.
“Wijsheid is een langzame verdediging tegen problemen, hoewel op z’n minst een zekere”, zei de Ierse schrijver Oliver Goldsmith. Voor mij komt de mooiste uitspraak over wijsheid van de Engelse dichter William Cowper: “Wisdom and goodness are twin-born, one heart must hold both sisters, never seen apart.” Die voel ik nog het sterkst: een wijs persoon is zachtmoedig en lief.
Wijsheid komt met de jaren, maar ik geloof oprecht dat we met de grote denkers uit het verleden en heden, en met een open geest, alvast een mooi begin kunnen maken. Veel mensen, waaronder ikzelf, blijven soms hangen bij dezelfde niet-helpende overtuigingen, maar die kunnen echt veranderen. Dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan, daar ben ik me van bewust. Weten dat perfectie onmogelijk is betekent nog niet dat ik een nieuw stuk vlot publiceer. Zoals de Franse schrijver François de La Rochefoucauld zei: “Het is gemakkelijker om wijs te zijn voor anderen dan voor onszelf.”
“Theorie is prachtig, maar totdat ze in praktijk wordt gebracht, heeft ze geen waarde.” Laat deze woorden van de Amerikaanse ondernemer James Cash Penney een aansporing zijn om de hier besproken wijsheden te verankeren in ons dagelijks handelen.
Dank voor het lezen en tot de volgende keer!
